Pomysł akcji społecznej na rzecz szkolnictwa pojawił się jako pierwszy u nauczycieli zrzeszonych w Związku Nauczycielstwa Polskiego. W związku z tym już w pierwszej połowie 1958 roku utworzono Towarzystwo Popierania Budowy Szkół. Episkopat w tym samym czasie ogłosił przygotowania do obchodów Tysiącletniej rocznicy chrztu Polski w 1966 roku. W efekcie akcja zainicjowana przez TPBS została skutecznie wciągnięta w tryby komunistycznego ustroju i wykorzystana w celach propagandowych. Popularność i masowy charakter całej akcji sprawił, że Szkoły Tysiąclatki wpisały się w kanon polskiej architektury.
Społeczna Akcja Budowy Szkół Tysiąclecia Państwa Polskiego
Ze strony aparatu władzy centralnej pomysł akcji budowy Tysiąclatek został ogłoszony publicznie 7 września 1958 r. podczas przemówienia I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki. Akcję koordynować miał specjalnie do tego celu powołany w listopadzie 1958 r. Społeczny Fundusz Budowy Szkół.
Szkoły Tysiąclatki w liczbach
W efekcie pierwszą szkołę Tysiąclecia oddano do użytku w 1959 roku w Czeladzi przy ul. Spacerowej (Aglomeracja Śląska). Szkoła o numerze 500. powstała w Szczecinie przy ul. Mickiewicza w 1962 roku. Otwarcie tysięcznej szkoły-pomnika nastąpiło już 4 września 1965 roku w Warszawie przy ul. Ożarowskiej.
Akcji nie zatrzymało ani wybudowanie 1000. szkoły, ani obchody 1000-lecia Państwa Polskiego w 1966 roku. Dlatego SFBS przekształcono w Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów rozszerzając cele zbiórki. Ostatecznie akcja została zamknięta z końcem 1972 roku. W rezultacie powstały 1423 obiekty o statusie pomnika tysiąclecia. Jednak nie były to tylko szkoły podstawowe. Wśród nich znalazły się również szkoły zawodowe, licea ogólnokształcące, gmachy internatów, zakłady wychowawcze, dom kultury i szkoła wyższa.
W czasie trwania społecznej akcji budowano również szkoły ze środków państwowych. Ostatecznie w latach 1959-65 zbudowano 4619 szkół.
System kształcenia w PRL
Od 1948 r. do 1966 r. w Polsce obowiązywał 11-letni system kształcenia ogólnego składający się z 7-letniej szkoły podstawowej oraz 4-letniego liceum. W roku 1966 naukę w szkole podstawowej wydłużono do 8 lat, w efekcie czego wydłużono cały cykl do 12 lat. Taki system obowiązywał do reformy w 1999 roku, kiedy wprowadzono 6-letnią podstawówkę, 3-letnie gimnazjum i 3-letnie liceum.
Obowiązek szkolny ustanowiono dekretem w 1956 roku. Był to pierwszy przypadek, kiedy w polskiej edukacji nałożono obowiązek ukończenia szkoły jakiegoś szczebla.
Tysiąclatki w czynie społecznym?
Akcja miała mieć z założenia charakter społeczny, dlatego czasem w budowę angażowano okolicznych mieszkańców. Najczęściej była to zwózka materiałów budowlanych, praca przy wykopach czy zagospodarowaniu terenu wokół szkoły. Nie obniżało to znacząco kosztów budowy, a nawet przynosiło więcej szkód niż zysków. Problemem był przede wszystkim brak odpowiedniego przygotowania pracowników oraz doraźny i krótkotrwały charakter prac.
Pomimo pozorów dobrowolności akcja zbiórki miała charakter przymusowy. W rzeczywistości był to niemal „nowy podatek”. Dochodziło do sytuacji, że w urzędach odmawiano wykonywania określonych czynności administracyjnych, jeśli obywatel nie udowodnił wpłaty na SFBS. W zakładach pracy przeprowadzano rozmowy indywidualne z pracownikami, którzy nie chcieli włączyć się do akcji. Z drugiej strony władze centralne źle patrzyły na stosowanie przymusu. Można powiedzieć, że zbiórka była dobrowolna, ale wszyscy obywatele musieli dokonać wpłaty.
Szkoły Tysiąclatki i ich architektura
Socrealizm jako styl oficjalnie zadekretowany przestał obowiązywać w Polsce w 1956 roku. Dlatego zdecydowana większość Tysiąclatek posiada cechy architektury nowoczesnej – odwołujące się do przedwojennego modernizmu. Architektura modernistyczna oprócz oczywistych atutów ekonomicznych podobnie jak socrealizm przekazywała pewne treści symboliczne. Budynki na wskroś nowoczesne w formie, pozbawione odniesień do historii miały odzwierciedlać ducha „naszych czasów” oraz pokazywać dynamikę i rozwój komunistycznego ustroju.
Szczególnie akcentowano fakt, że szkoły Tysiąclatki są jasne. Podkreślały to materiały propagandowe czy tekst piosenki Witaj nowa szkoło. Architekturę często porównywano do szklanych domów Żeromskiego. Z pewnością nie była to tylko propaganda. Nowe szkoły budowano jako wolnostojące, w odpowiednich odległościach od innych budynków; izby lekcyjne z dużymi oknami sytuowano zgodnie z wędrówką słońca na niebie. Szkoły Tysiąclatki bezsprzecznie wniosły nową jakość do polskiego systemu oświaty. Normatyw techniczny dla szkół z 1963 r. określił stosunek powierzchni okien do podłogi od 1:4 do 1:5. Dla porównania aktualnie obowiązujące przepisy dla pokojów mieszkalnych nakazują proporcje min. 1:8.
Typizacja architektury szkół Tysiąclatek
Szkoły Tysiąclatki nie powstawały według jednego projektu. W 1960 roku w albumie projektów typowych oraz powtarzalnych wydanym przez Biuro Projektów Typowych i Studiów Budownictwa Miejskiego dostępnych było 13 projektów szkół. Baza projektów typowych była powiększana w kolejnych latach. W związku z tym w 1963 roku było już dostępnych aż 79 projektów typowych. Spośród wszystkich Tysiąclatek niewiele powstało na podstawie projektów indywidualnych.
Modernistyczna architektura nowych szkół nie została jednak dobrze przyjęta przez obywateli. Powszechna była chęć regionalizacji budowanych szkół oraz prośby o zastosowanie indywidualnego projektu. Oczekiwano również, że nowe szkoły będą większe i wyższe.
Architektura szkół była skorelowana z systemem nauczania. Wcześniej w tzw. systemie gabinetowym uczniowie każdą z lekcji odbywali w innej izbie. W systemie klasowym większość zajęć odbywała się w jednej klasie.
Szkoły Tysiąclatki nie różniły się wyglądem od szkół budowanych bezpośrednio ze środków budżetowych państwa. W okresie trwania akcji wszystkie szkoły były projektowane według obowiązujących normatywów. Olbrzymim sukcesem propagandowym jest fakt, że dzięki tak dużej popularności całej akcji społecznej niemal wszystkie szkoły budowane w tamtym czasie są kojarzone z Tysiąclatkami. Tym co w rzeczywistości odróżniało je od innych szkół był jedynie sposób finansowania budowy.
Inne funkcje Szkół Tysiąclatek
Od początku w budynkach szkół projektowano również mieszkania dla nauczycieli. Związane było to z brakami mieszkaniowymi po wojnie. Problem najdotkliwiej odczuwano przede wszystkim na wsi. Często nauczyciel oddelegowany do pracy w wiejskiej szkole nie miał gdzie mieszkać. Mieszkania przyszkolne miały odrębne wejścia. Najczęściej budowano jedno lub dwa mieszkania 2-pokojowe o powierzchni ok. 44 m2.
Fundatorzy szkół – zakłady pracy, jednostki wojskowe, itp. niekiedy uzależniały swoje wsparcie finansowe dla budowy szkoły od możliwości dostosowania budynku do kolonii letnich dla dzieci pracowników. Dotyczyło to oczywiście szkół budowanych w atrakcyjnych turystycznie lokalizacjach. Dlatego takie szkoły miały nieco powiększony program funkcjonalny – zwiększoną kuchnię i liczbę sanitariatów oraz więcej miejsca na boiska i ogródki szkolne.
Projekty szkół o siedmiu i więcej izbach wymagały uzgodnienia z Ministerstwem Zdrowia, ponieważ część szkół miała być wykorzystana na prowizoryczne szpitale w przypadku wojny. Warto zaznaczyć, że ustalenia międzyrestortowe nie różnicowały szkół na Tysiąclatki oraz te, które powstały z państwowych funduszy.
Szkoły Tysiąclatki dekorowano stylizowanym historycznie orłem umieszczanym na jednej z eksponowanych elewacji lub w inny sposób zaznaczano nadany status pomnika.
Szczecińskie Szkoły Tysiąclatki
W Szczecinie znajduje się 7 szkół, które otrzymały status szkoły – pomnika Tysiąclecia Państwa Polskiego. Trzy z nich – przy ul. Mickiewicza, Mikołajczyka, Bośniackiej – powstały według powtarzalnego projektu autorstwa arch. Józefa Pokrzywnickiego.
Ul. Witkiewicza 40
Pomnik nr: 25
Budowa: ?-1960
Projekt: mgr inż. Józef Pokrzywnicki (Miastoprojekt)
Aktualnie: Szkoła Podstawowa nr 21 z oddziałami integracyjnymi
Wcześniej: Szkoła Podstawowa nr 60 im. Grunwaldu, Gimnazjum nr 18 im. Noblistów Polskich
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 7 izb mieszkalnych
Szkoła przy ul. Witkiewicza to najbardziej oryginalny budynek ze wszystkich szkół Tysiąclatek na terenie Szczecina. W przeważającej części parterowy budynek zlokalizowany poniżej poziomu ul. Witkiewicza jest niemal niewidoczny. Lepiej eksponowana jest jedynie 2-kondygnacyjna część administracyjna, najbardziej zbliżona do ulicy. Tam, na ścianie szczytowej znajduje się metaloplastyka z wizerunkiem historycznie stylizowanego orła.
Budynek szkoły składa się z wielu brył, których wygląd zewnętrzny komunikuje funkcję, jaką znajdziemy w środku. Trzy niskie skrzydła równoległe do osi ulicy Witkiewicza mieszczą 15 izb lekcyjnych. Każda z klas jest doświetlona obustronnie – od południa i od północy (dzięki oknom zlokalizowanym tuż pod stropodachem). Sale posiadały też bezpośrednie wyjście na zewnątrz (obecnie zamurowane). Pomiędzy skrzydłami znajdują się zielone dziedzińce. Uwagę przykuwają okładziny z łupanego granitu zastosowane na ścianach szczytowych od strony boiska.
Główne wejście do szkoły zlokalizowane jest od strony spokojnej ul. Obywatelskiej.
Ul. Zamoyskiego 2 (wcześniej ul.Lenartowicza 21)
Pomnik nr: 368
Budowa: ?-1962 r.
Aktualnie: Szkoła Podstawowa nr 69 im. mjr. Henryka Sucharskiego
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 5 izb mieszkalnych
Budynek powstał na niewielkiej działce. W przeciwieństwie do większości szkół budowanych w okresie PRL budynek jeststąd być może jego pokaźna jak na szkołę Tysiąclatkę wysokość. Czterokondygnacyjna bryła stoi w pierzei ulicy oraz ma nieliczne cechy architektury socrealistycznej – elewacje są artykułowane wyraźnymi podziałami i skromnym detalem, a główna bryła budynku jest zakomponowana bardzo symetrycznie i zwieńczona mocnym gzymsem. Płaski dach i otwory okienne o proporcjach zbliżonych do kwadratu bardziej pasują jednak do architektury doby modernizmu.
Ul. Bośniacka 7
Pomnik nr: 369
Projekt: mgr inż. Józef Pokrzywnicki (Miastoprojekt)
Aktualnie: Szkoła Podstawowa nr 71 im. Bogusława X i Anny Jagiellonki, wcześniej im. XX-lecia PRL
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 3 izby mieszkalne
W ostatnich latach budynek szkoły poddano termomodernizacji i wymianie okien. Nowa kolorystyka i zmienione podziały stolarki okiennej w efekcie zniekształcają nieco pierwotną architekturę budynku.
Ul. Mickiewicza 23
Pomnik nr: 500
Budowa: 1960-62
Projekt: mgr inż. Józef Pokrzywnicki (Miastoprojekt)
Aktualnie: Centrum Psychologiczno-Pedagogiczne oraz oddziały gimnazjalne przy Szkole Podstawowej nr 46
Wcześniej: Gimnazjum nr 21 im. Adama Mickiewicza, Szkoła Podstawowa nr 70 im. Marcelego Nowotki
11 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 3 izby mieszkalne
Budynek zlokalizowany jest na skarpie na rogu ulic Mickiewicza i Honorowych Krwiodawców. Bryła składa się z dwóch prostopadłych do siebie skrzydeł. Skrzydło południowo-zachodnie mieściło izby lekcyjne (15 klas), toalety oraz pomieszczenia administracji. W skrzydle północno-wschodnim na parterze mieściła się stołówka i lokal mieszkalny (2-pokojowy z osobnym wejściem) oraz biblioteka z czytelnią na 1 piętrze. Od strony południowej znajduje się bryła sali gimnastycznej usytuowana równolegle do osi ul. Mickiewicza.
Po wybudowaniu w 1962 r. utworzono tu Szkołę Podstawową nr 70. W 1974 r. szkoła otrzymała imię I sekretarza Polskiej Partii Robotniczej – Marcelego Nowotki.
Ze względu na reformę oświaty w 1999 roku Szkołę Podstawową nr 70 wygaszono. Na jej miejsce powołano Gimnazjum nr 21.
W 2017 r. budynek został poddany modernizacji na potrzeby Centrum Psychologiczno-Pedagogicznego. Placówka zlokalizowana poprzednio na Starym Mieście przy ul. Łaziebnej przeniosła się do nowej siedziby w 2018 roku. W budynku zmodernizowanej Tysiąclatki ma znaleźć się również Specjalna Szkoła Podstawowa nr 52, zajmująca budynek przy ul. Jagiellońskiej 61. Projekt modernizacji budynku przy ul. Mickiewicza wykonała pracownia projektowa arch. Krzysztofa Kalerta.
Ul. Mikołajczyka 20 (wcześniej ul. Kordeckiego)
Pomnik nr: 606
Budowa: ?-1963
Aktualnie: Oddziały gimnazjalne i oddziały przedszkolne SP 51
Wcześniej: Gimnazjum nr 27, Szkoła Podstawowa Nr 72 im. Wojsk Obrony Powietrznej Kraju
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 4 izby mieszkalne
Na elewacji frontowej znajduje się jeszcze metaloplastyka z wizerunkiem stylizowanego historycznie orła oraz napis pamiątkowy.
Ul. Strzałowska 27a
Pomnik nr: 733
Budowa: ?-1963 r.
Projekt: mgr inż. Józef Pokrzywnicki (Miastoprojekt)
Aktualnie: Szkoła Podstawowa nr 14
Wcześniej: Szkoła nosiła imię Związków Zawodowych
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 4 izby mieszkalne
Budynek zlokalizowany na górnym tarasie Golęcina składa się z trzech dwukondygnacyjnych ortogonalnie ułożonych brył tworzących kwadratowy półotwarty dziedziniec od strony północnej. Bryła sali gimnastycznej dochodzi do ściany szczytowej od strony południowo-zachodniej.
Projekt szkoły został powtórzony w Stargardzie Szczecińskim.
Ul. Królewicza 63
Pomnik nr: 988
Budowa: ?-1971 r.
Aktualnie: Szkoła Podstawowa nr 10 im. Leonida Teligi
Wcześniej: Liceum Ogólnokształcące
15 izb lekcyjnych, 4 sale specjalne, 5 izb mieszkalnych
Budynek szkolny składa się głównej prostopadłościennej 3-kondygnacyjnej bryły mieszczącej izby lekcyjne oraz części sportowej z dużą salą gimnastyczną i basenem dł. 25 m. Obie części są połączone parterowym łącznikiem, który równocześnie pełni rolę strefy wejściowej do budynku.
W 1978 r. szkole nadano imię słynnego żeglarza Leonida Teligi.
Od 2015 roku trwa budowa nowej pływalni w miejscu wyburzonego basenu. Projekt wykonała pracownia projektowa Art Projekt K&M z Kościeżyny.
Szkoły Tysiąclatki na terenie dawnego woj. szczecińskiego
Bibliografia
- Krzysztof Wałaszewski „Tysiąc szkół na Tysiąclecie: Szkoły Tysiąclecia: architektura, propaganda, polityka”, wyd. Księży Młyn, 2018
- Maria Łopuch „Szczecińskie szkoły Tysiąclatki” w: Przegląd Zachodniopomorski, rocznik XXIX (LVIII) Rok 2014, Zeszyt 2
- Agnieszka Miczkuła „Pięćsetna Tysiąclatka w Polsce” artykuł na portalu sedina.pl
- „Architektura i budownictwo szkolne PRL”, WSiP, Warszawa 1976